By: संदीप यशवंत मोने, पेण
भारताच्या वैद्यकीय क्षेत्रात १९९५ मध्ये झालेल्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या एका निर्णयाने या पवित्र नात्याचे स्वरूपच बदलून टाकले. इंडियन मेडिकल असोसिएशन विरुद्ध व्ही.पी. शांथा प्रकरणात वैद्यकीय सेवांना ग्राहक संरक्षण कायद्याखाली आणले गेले, आणि त्या दिवसापासून डॉक्टर हा केवळ “सेवा पुरवणारा” आणि रुग्ण हा “ग्राहक” ठरला. जवळपास तीन दशकांनी आपण या निर्णयाची फळे चाखत आहोत – काही गोड, तर काही कडू.
या निर्णयाचे सकारात्मक परिणाम नाकारता येणार नाहीत. रुग्णांना कायदेशीर संरक्षण मिळाले, न्यायप्रक्रिया तुलनेने स्वस्त आणि सुलभ झाली, उपचारपद्धतींबद्दल पारदर्शकता वाढली, आणि डॉक्टरांवर उत्तरदायित्वाची जबाबदारी निश्चित झाली. वैद्यकीय रेकॉर्ड ठेवणे, संमतीपत्र व्यवस्थित घेणे यासारख्या बाबी शिस्तबद्ध पद्धतीने पाळल्या जाऊ लागल्या. या सर्व गोष्टींमुळे रुग्णाला माहितीचा अधिकार आणि न्याय मिळवण्याची संधी निश्चितच मिळाली.
परंतु दुसरीकडे या नात्याला व्यवहारवादी स्वरूप लाभले. विश्वास, सहानुभूती आणि माणुसकीवर आधारलेले नाते आता कायदेशीर कराराच्या चौकटीत अडकले. डॉक्टर रुग्णाला संभाव्य “क्लायंट” किंवा “कायदेशीर धोका” म्हणून पाहू लागले, तर रुग्ण डॉक्टरकडे फक्त सेवा पुरवणारा म्हणून पाहू लागला. या दुकानदार–ग्राहक मानसिकतेने नात्याच्या आत्म्यावर गदा आली.
कायदेशीर जबाबदारीच्या भीतीमुळे संरक्षणात्मक वैद्यकशास्त्राची प्रवृत्ती वाढली. साध्या डोकेदुखीसाठीही अनावश्यक एमआरआय किंवा सीटी स्कॅन करण्याचे प्रमाण वाढले आहे. खर्चाचा बोजा वाढला आणि रुग्णांमध्ये डॉक्टरांबद्दल संशयाची भावना रुजली. या सर्वांतून विश्वासाचा ऱ्हास झाला. २०१९ मधील इंडियन मेडिकल असोसिएशनच्या सर्वेक्षणानुसार ७५ टक्के डॉक्टरांना रुग्णांकडून शारीरिक किंवा तोंडी हल्ल्याचा अनुभव आला आहे. ही आकडेवारी नात्यातील तणाव किती वाढला आहे, याचे पुरावे आहेत.
यात विमा कंपन्यांचा हस्तक्षेप, इंटरनेटवरील स्व-निदानाची वाढ, इलेक्ट्रॉनिक रेकॉर्ड्सची पारदर्शकता या नवीन घटकांनी अजून गुंतागुंत वाढवली आहे. कधी कधी विमा कंपन्यांच्या आर्थिक अटी डॉक्टरांच्या वैद्यकीय निर्णयक्षमतेवर हावी होतात. काही रुग्ण नातलगांचा हिंसक मार्ग हा तर स्वतंत्रच धोका आहे.
म्हणूनच या नात्यात समतोल राखणे अत्यावश्यक आहे. रुग्णांना न्याय मिळायला हवा, पण डॉक्टरांनाही सुरक्षित वातावरण मिळाले पाहिजे. स्वतंत्र व तज्ञ वैद्यकीय तक्रार निवारण यंत्रणा, डॉक्टरांसाठी कायदेशीर प्रशिक्षण, आणि रुग्णांमध्ये योग्य जागरूकता निर्माण करणे या गोष्टी अपरिहार्य आहेत.
शेवटी, हे लक्षात ठेवायला हवे की वैद्यक हे जरी विज्ञान असले तरी त्यात अनिश्चितता कायम असते. डॉक्टर हा देव नाही, पण तो दुकानदारही नाही. तो एक प्रशिक्षित तज्ञ आहे, ज्याला मानवी जीवनाच्या सर्वात नाजूक क्षणी निर्णय घ्यावे लागतात. आणि रुग्ण हा केवळ ग्राहक नसून, आपल्या सर्वात असुरक्षित क्षणी डॉक्टरवर विश्वास ठेवणारा माणूस आहे.
उपचार केवळ औषधांवर होत नाहीत. डॉक्टर–रुग्ण यांच्यातील विश्वास हीच खरी औषधी आहे. हा विश्वास पुन्हा जपणे हेच आजच्या आरोग्य व्यवस्थेचे सर्वात मोठे आव्हान आहे.
(लेखक संदीप यशवंत मोने, पेण रायगड यांना 8698779546 या क्रमांकावर संपर्क साधता येईल.)
