By विक्रांत पाटील
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) आज प्रत्येक उद्योगाला नव्याने घडवत आहे—आणि माध्यमक्षेत्रही त्याला अपवाद नाही. विशेषतः भारतीय भाषिक माध्यमांसाठी, AI हे एकाच वेळी अभूतपूर्व संधी आणि कठीण आव्हान घेऊन आले आहे. इथे क्रांतीची क्षमता प्रचंड आहे, पण त्याचबरोबर नैतिकता, विश्वासार्हता आणि भाषिक मर्यादा या प्रश्नांचा मोठा दबावही आहे.
तुमचे न्यूज अँकर आता ‘माणूस’ नाहीत!
भारतामध्ये AI न्यूज अँकरचा ट्रेंड झपाट्याने वाढत आहे. सुरुवात झाली ओडिशा टीव्हीच्या लिसा (Lisa) पासून. ओडिया आणि इंग्रजी भाषेत बातम्या देणारी ही देशातील पहिली प्रादेशिक AI अँकर.
आज अनेक AI अँकर विविध चॅनेल्सवर सक्रिय आहेत:
- DD Kisan चे AI कृष व AI भूमी – ५०+ भारतीय भाषांमध्ये हवामान व शेतीविषयक माहिती.
- Aaj Tak ची AI सना – मनोरंजन, सेलिब्रिटी अपडेट्स आणि लाईफस्टाइल विषय.
- Zee News ची AI झीनिया – लोकसभा निवडणुका आणि एक्झिट पोलचे निवेदन.
- ABP ची AI आयरा – समाज, आरोग्य, टेक्नॉलॉजीविषयक डिजिटल रिपोर्टिंग.
या तंत्रज्ञानामुळे 24/7 कंटेंट, बहुभाषिक प्रसारण आणि खर्चात मोठी कपात शक्य झाली आहे. मात्र सहानुभूती, मानवदृष्टी आणि घटनास्थळी उपस्थित राहून रिपोर्टिंग—या journalist-core गोष्टींची AI कडे अद्याप उणीव आहे.
AI फक्त स्क्रीनवरच नाही—बॅकएंडमध्येही ती मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते. ‘द हिंदू ग्रुप’ निवडणूक डेटा विश्लेषण, चर्चा मंच मॉडरेशन आणि तांत्रिक निर्णयप्रक्रियेत AI चा वापर करते.
AIने तयार केले संपूर्ण वृत्तपत्र!
इटलीच्या ‘Il Foglio’ ने जगात पहिल्यांदा पूर्णपणे AI च्या मदतीने चार पानांचे वृत्तपत्र प्रकाशित केले. ‘Il Foglio AI’ या पहिल्या प्रयोगातून हे सिद्ध झाले की AI एखादे जटिल उत्पादन — पूर्ण वृत्तपत्र — तयार करू शकते.
मुख्य संपादक क्लॉडिओ सेरासा यांनी हा प्रयोग AI ची प्रत्यक्ष क्षमता आणि तिचा दैनंदिन जीवनावर होणारा प्रभाव समजण्यासाठी केला.
भारतीय भाषिक माध्यमांसमोरचे खरे आव्हान — ‘तंत्रज्ञान नाही, भाषा’
भारताची भाषा-विविधता ही AI साठी सर्वात मोठी अडचण आहे. बहुतेक AI मॉडेल्स इंग्रजी आणि पाश्चात्य भाषांच्या डेटावर प्रशिक्षित असतात. त्यामुळे भारतीय भाषांमध्ये त्यांची कामगिरी अनेकदा अत्यंत खराब ठरते.
बीबीसीने स्वतः AI भाषांतर चाचणी घेतली आणि ती अयशस्वी ठरली.
BBC Indian Languages चे आउटपुट एडिटर शशांक चौहान स्पष्टपणे म्हणतात: “AI आमच्याकडे अजिबात चालले नाही. भाषांतर भयंकर होते. आम्हाला काम थांबवून परत मानवी भाषांतरकांवर अवलंबून राहावे लागले.”
या मर्यादेमुळे भारतीय माध्यमांना पाश्चात्य तंत्रज्ञान कंपन्यांवर अवलंबून राहावे लागते—जे एक असंतुलित नाते निर्माण करते.
विशेष म्हणजे, लोकसत्ता समूह आजही AI वापरत नाही, आणि निर्भीड, निःपक्ष आणि मानवी स्पर्श असलेल्या कंटेंटमुळे त्यांची ओळख टिकून आहे.
पत्रकारांसाठी सर्वोत्तम AI टूल्स (मर्यादांसह)
भाषा ही मोठी अडचण असली तरी काही AI टूल्स विशिष्ट पत्रकारितेच्या कामात मोठी मदत करतात:
1. Google Fact-Check Tools
जगभरातील सत्यापन डेटाबेस – आता हिंदीमध्येही उपलब्ध.
2. Visualping
सरकारी/कॉर्पोरेट वेबसाइटवरील बदलांबाबत त्वरित अलर्ट.
3. QuillBot
पॅराफ्रेजिंग, व्याकरण तपासणी आणि लेखन सुधारणा.
4. Rolli Information Tracer
पत्रकारांसाठी तयार केलेले सोशल व्हेरिफिकेशन टूल.
5. Grammarly
व्याकरणापेक्षा पुढे जाऊन आता AI रायटिंग असिस्टंट – मात्र भारतीय भाषांमध्ये मर्यादित.
ह्युमन-इन-द-लूप: भारतीय पत्रकारितेतील सुवर्णनियम
AI-निर्मित कंटेंट तपासल्याशिवाय प्रकाशित करणे धोकादायक आहे—विशेषतः भारतीय भाषांमध्ये.
‘द क्विंट’ ने हे धोरण कटाक्षाने लागू केले आहे:
- भाषांतर आणि SEO कामात AI चा वापर
- फॅक्ट-चेकिंग, न्यूज रायटिंग आणि फोटो-रिअलिस्टिक इमेजेस तयार करण्यासाठी AI ला पूर्ण बंदी
कारण कुतूहल असणारे तरुण पत्रकार AI चा अतिरेकी वापर करू लागतात — आणि यामुळे विश्वासार्हता धोक्यात जाते.
मुख्य सत्य:
AI पत्रकारितेला मदत करू शकते, पण पत्रकारितेची जागा घेऊ शकत नाही.
भारतीय भाषिक माध्यमांचे भविष्य कोणाकडे?
AI माध्यमक्षेत्रात क्रांती घडवू शकते. पण ती क्रांती भारतीय भाषांच्या आणि संस्कृतीच्या संदर्भात उपयुक्त होण्यासाठी डीप-लँग्वेज गुंतवणूक करावी लागेल.
सर्वात मोठा प्रश्न अजूनही अनुत्तरित आहे— भारतीय माध्यम संस्था स्वतःचे ‘भारतीय-केंद्रित AI’ विकसित करतील का? किंवा आपले भाषिक भविष्य पाश्चात्य टेक कंपन्यांच्या हातात सोपवतील?
या प्रश्नाचे उत्तरच भारतीय पत्रकारितेच्या पुढच्या दशकाला आकार देईल.
— विक्रांत पाटील
8007006862 (SMS) 9890837756 (WhatsApp)
Vikrant@Journalist.Com
