विदर्भाचा समृद्ध पारंपरिक वारसा जतन करण्यासाठी “निफ्ट”चा पुढाकार

धापेवाडा गावातील सिंगल-कॉटन पट्टी किनार साड्या महाराष्ट्राच्या कुशल कारागिरीचा अभिमान

विदर्भाच्या समृद्ध पारंपरिक हस्तकला वारशाचे जतन करण्यासाठी मुंबईतील नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजी (निफ्ट) या राष्ट्रीय शिक्षण संस्थेने पुढाकार घेतला आहे. सिंगल-कॉटन धाग्यापासून विणलेल्या धापेवाडा गावातील पट्टी किनार साड्या महाराष्ट्राच्या कुशल कारागिरीचा अभिमान आहेत. मात्र, मशीन-निर्मित कापडांच्या वाढत्या प्रभावामुळे या नाजूक आणि देखण्या साड्यांची मागणी घटत आहे, त्यामुळे हा पारंपरिक वस्त्रकला वारसा नामशेष होण्याच्या संकटात आहे.

पारंपरिक विणकाम परंपरेचा दस्तऐवजीकरणातून मागोवा

निफ्ट संस्थेतर्फे भारताच्या पारंपरिक हस्तकलेचे दस्तऐवजीकरण करून त्याच्या जतनासाठी संशोधन केले जाते. प्राध्यापक संदीप किडीले यांच्या मार्गदर्शनाखाली निफ्टचे विद्यार्थी विदर्भातील पट्टी किनार साड्यांच्या समृद्ध विणकाम परंपरेचा अभ्यास करत आहेत. यासाठी टीमने प्रत्यक्ष धापेवाडा गावात जाऊन कारागिरांशी संवाद साधला, त्यांचे अनुभव जाणून घेतले आणि त्यांच्यासमोरील आर्थिक संकटे व भविष्यातील संधींबाबत सखोल अंतर्दृष्टी मिळवली.

साधेपणात असलेले असामान्य सौंदर्य

सिंगल-कॉटन धाग्यापासून विणलेल्या पट्टी किनार साड्या अतिरिक्त वेफ्ट तंत्राच्या (extra-weft technique) वापराने विणल्या जातात, त्यामुळे त्यावर नाजूक नक्षीकाम आणि सुबक बुटी डिझाईन तयार होते. या साड्या प्रत्येक वेळी वेगळ्या कलाकृतींसारख्या भासत असल्याने त्यांची खास ओळख आहे. प्रत्येक साडी 6.5 मीटर लांब आणि 3-इंचाच्या साध्या बॉर्डरसह येते, जो तिच्या साधेपणातही उठावदार सौंदर्य आणतो.

मशीन-निर्मित वस्त्रांमुळे पारंपरिक वारशाला धोका

सध्याच्या वेगवान तंत्रज्ञान युगात मशीन-निर्मित वस्त्रांच्या स्वस्त आणि मोठ्या प्रमाणातील उत्पादनामुळे पारंपरिक हातमाग साड्यांची मागणी झपाट्याने घटली आहे. यामुळे कारागिरांना उपजीविकेचा मोठा प्रश्न भेडसावत आहे. कधीकाळी भरभराटीला असलेल्या विणकर सहकारी संस्था आता टिकवण्यासाठी संघर्ष करत आहेत. आर्थिक अस्थिरता आणि मर्यादित संधींमुळे तरुण पिढी या परंपरेपासून दुरावत आहे.

पुनरुज्जीवनासाठी धोरणात्मक प्रयत्न आवश्यक

पट्टी किनार साड्यांचे पुनरुज्जीवन करण्यासाठी युवकांना प्रशिक्षण, आधुनिक डिझाईनसह नव्या ट्रेंडनुसार बदल, डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर प्रचार आणि डिझायनर सहयोग यासारख्या रणनीतींची गरज आहे. हातमाग क्षेत्राच्या मजबुतीमुळे विणकरांना आर्थिक स्थैर्य मिळेल, स्थानिक रोजगार वाढेल आणि पर्यटकांनाही या परंपरेबाबत आकर्षण वाटेल.

सरकारी संस्थांशी सहकार्याची तयारी

विदर्भातील पट्टी किनार साडी उद्योगाच्या पुनरुज्जीवनासाठी निफ्ट टीम सध्या नागपुरातील महाराष्ट्र राज्य हातमाग महामंडळ आणि केंद्र सरकारच्या विणकर सेवा केंद्रासोबत सहकार्य करण्याचा प्रयत्न करत आहे.

”परंपरा आणि आधुनिकतेचा मिलाफ जागतिक स्तरावर”

“निफ्ट ही संस्था विदर्भाच्या पारंपरिक वस्त्रकलेच्या जतन व पुनरुज्जीवनासाठी समर्पित आहे. धापेवाडाच्या विणकाम वारशाला नवी दिशा देण्यासाठी आम्ही प्रयत्नशील आहोत. शिक्षण, नावीन्य आणि जागतिक बाजारपेठेत विस्ताराद्वारे परंपरा आणि आधुनिकता यांचा सुंदर मिलाफ साधला जाईल, हा आमचा विश्वास आहे. ही कला जतन करणे केवळ वस्त्रसंस्कृतीचे संरक्षण नाही, तर हा वारसा जिवंत ठेवणाऱ्या कारागिरांचा सन्मान करण्यासारखे आहे.”

• प्रा. संदीप किडीले,
  नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजी, मुंबई